«ԺԱ» ՅԱԿՈԲ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՆԱԼԵԱՆ «1701-1764»

Ծնած է Տիվրիկի կամ Ակնայ գիւղաքաղաքը, իբր 1701ին, և վախճանած՝ 19 Յուլիս 1764ին Գումգաբուի Երուսաղէմատունը: Թաղուած է Բանկալթըի երբեմնի Հայոց Գերեզմանատունը, Յակոբ Դ. Ջուղայեցի Կաթողիկոսին առընթեր: Շուրջ 1940ին իր տապանաքարն ալ, ի չարս այլ եկեղեցականներու, Շիշլի փոխադրուած է:
Ըստ Յ. Մրմրեանի, 14 տարեկանին Սեբաստիա անցած և անկէ ալ ոստայնանկի մը թեւարկութեամբ Պոլիս եկած է («Ստուերք հին դէմքերու» էջ՝ 19): Նախ աշակերտած է Պաղտասար դպրի «1683-1768» և յետոյ մտած է Կոլոտ պատրիարքի հիմնած դպրատունը: 1728ին վարդապետ ձեռնադրուած է ըստ կնիքին, և սոյն թիւին տպագրուած «Կոչումն ընծայութեան» գրքին յիշատակարանին մէջ «Նորընծայ ու բանասէր» բացատրութեամբ յիշուած է: 1730ին եպիսկոպոս ըլլալով իր անուան կը հանդիպինք Ազգ. Մատենադարանին թիւ 110 ձեռնագրին յիշատակարանին մէջ: 1731ին Սարրաֆեանի հետ Կեսարիա մեկնած է: 1732ին Երուսաղէմ այցելած է («Կ. Պոլսոյ Հայերը» էջ՝ 138): 1733 տարւոյ Յուլիսին Կոլոտ պատրիարքի կողմէ՝ իր երեք այլ ձեռնասուններուն հետ Երուսաղէմ ղրկուած է, Հաննա Եպսկ.ի մահուան՝ Գ. Շղթայակիր պատրիարքի պատճառած վիշտը ամոքելու համար: Այս առթիւ իրմէ ստացած է ծայրագոյն վարդապետութեան աստիճանը և «Աստուածաբան» կոչումը: Զինքը նշանակած է նաեւ միաբան և իրեն յանձնած՝ Ս. Աթոռին գործերը (Սաւալանեանց, էջ՝ 713): 1735ին Գաղատիոյ առաջնորդ ընտրուած է և պաշտօնավարած՝ մինչեւ 1738 թուականը: 1740ին Շղթայակիր Պատրիարքի կողմէ Երուսաղեմի Աթոռին Պոլսոյ փոխանորդը կարգուած է: Նոյն տարին Կոլոտ Պատրիարքի ալ փոխանորդը եղած է: 15 Փետր. 1741ին իրեն յաջորդած է: 1746ին նորոգել տուած է Սկիւտարի Երուսաղեմի վանքը («Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 144): Սոյն թուականներուն Գումգափու փոխադրել տուած է Կոլոտ Պատրիարքի ձեռամբ հաստատուած Դպրատունը, ուր ինքն ալ դասախօսած է: 1748ին Մայր Եկեղեցւոյ մէջ ժողով գումարելով որոշած է Պետրոս Քիւթիւր և Սահակ Ահագին վարդապետները Էջմիածին ղրկել, բարեկարգութեան համար: Պաշտօնավարած է մինչեւ 26 Մարտ 1749 թուականը: Երուսաղէմի Պատրիարք ընտրուած է 13 Ապրիլ 1749ին: Պոլսէն Երուսաղէմ մեկնած է նոյն տարւոյ Դեկտ.ին: Հոն հասած է 1750 տարւոյ Մարտի վերջերը, կամ Ապրիլի սկիզբները: 1751ին երբ Եաղուպ Ամիրա Երուսաղէմ այցելած է, իրմէ խնդրած է որպէսզի Գէորգ Ղափանցիի տեղ զինքը Պոլսոյ պատրիարք կարգէ: Ան ալ ընդունելով իր բաղձանքը, 1752 տարւոյ Մայիսին միասնաբար Պոլիս վերադարձած են (Սաւալանեանց, էջ՝ 758): 16 Մայիս 1752ին պաշտօնապէս գահակալած է: 15 Մայիս 1764 առողջական պատճառներով հրաժարելով, իրեն յաջորդած է Գրիգոր Վրդ. Պասմաճեան: 17 Մայիս 1764ին ալ Սկիւտարի Երուսաղէմի վանքը քաշուած է:
Թողած է կտակ մը որբ աղջիկներու օժիտին, որբ ու չքաւոր տղոց ուսման և Սկիւտարի նոր թաղը աղբիւրի մը շինութեան համար («Ազգապատում», գլ. 2082): Ի կենդանութեան Սկիւտարի Սէլամսըզ թաղն ալ աղբիւր մը շինել տուած է («Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 144):
Նալեան Պատրիարք նշանաւոր հանդիսացած է մանաւանդ իբր մատենագիր, աստուածաբան, բանաստեղծ ու աշխարհագիր: Ունեցած է տպագիր ու ձեռագիր մատեաններէ բաղկացած ճոխ գրադարան մը, զոր նուիրած է Մայր Եկեղեցւոյ:
Հասցուցած է նաեւ բաւական թուով աշակերտներ, որոնց անունները նոյնպէս կը պարտինք Սարգիս Դպրի («Ազգապատում», գլ. 2082): Ասոնցմէ միմիայն Աթանաս Արք. Յիշատակելի հետք մը թողած է իբր Նիկոմիդիոյ առաջնորդ: Պաշտօնավարած է 1758էն մինչեւ իր մահը, որ տեղի ունեցած է Նիկոմիդիոյ մէջ 1766ին («Շողակաթ», 1957, էջ՝ 216-218):

Իր հրատարակուած գործերը, ժամանակագրական կարգով հետեւեալներն են.
1. «Գիրգ կոչեցեալ վէմ հաւատոյ», 1733, 660 էջ:
2. «Գիրք կոչեցեալ Քրիստոնէական», 1737, 429 էջ:
Բ. տպ. 1747ին: Գ. տպ. 1806ին:
3. «Մեկնութիւն Նարեկի» 1745, 1136 էջ:
4. «Գրքուկս կոչեցեալ հոգեշահ», 1746, 76 էջ:
Բ. տպ. Նոր Նախիջեւան, 1794, 72 էջ:
5. «Գրքուկս կոչեցեալ ճրագ ճշմարտութեան», 1756, 368 էջ:
6. «Գիրք կոչեցեալ զէն հոգեւոր», 1757, 616 էջ:
Բ. տպ. 1787, 616 էջ: Գ. տպ. 1820, 312 էջ: Դ. տպ. 1844, 373 էջ:
7. «Գիրք կոչեցեալ գանձարան ծանուցմանց», 1758, 848 էջ:
8. «Գիրք աղօթից ամենայն անձանց հարկաւոր», 1760, 192 էջ:

1734ին լոյս տեսած տաղարանին մէջ իր տաղերուն ալ կը հանդիպինք:
Իսկ անտիպ մնացած գլխաւոր գործերն ալ, այբուբենական կարգով հետեւեալներն են.

1. «Աստուածաբանութիւն», բուն ձեռագիրը կը գտնուի Երուսաղէմ («Ստուերք հին դէմքերու», էջ՝ 23):
2. «Գիրք եօթն խորհրդոց», ձեռագիր թիւ 24 Ազգ. Մատենադարանի, 1754, 571 էջ:
3. «Համաբարբառ Նարեկի», ձեռագիր թիւ 28 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 234 էջ:
ԾԱՆՕԹ.- Հեղինակը թէեւ չէ յիշուած, սակայն ըստ Կիւլէսէրեանի՝ գրչութիւնը Նալեանինն է:
4. «Հաւաքումն թարգմանօրէն ի Ճիհաննիւմայէն», ձեռագիր թիւ 60 Ազգ. Մատենադարանի, 1757, 472 էջ:
5. «Մեկնութիւն Սիրաքայ», ձեռագիր թիւ 1052 Վիեննայի Մխիթարեանց, 1823, 896 էջ:
ԾԱՆՕԹ.- Ղուկաս Վրդ.ի թարգմանութեամբ ալ «Մեկնութիւն Սիրաքայ» անունը կրող գործ մը կայ (Տե՛ս ձեռագիր թիւ 17 Ազգ. Մատենադարանի):
6. «Ողբ կամ կտակ Աւագ Ուրբաթու», ձեռագիր թիւ 276 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 14 էջ:
7. «Փոքր քարոզգիրք», ձեռագիր թիւ 34 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 80 էջ:
ԾԱՆՕԹ.- Հեղինակին Նալեան ըլլալը որոշապէս չէ նշուած:
8. «Քարոզգիրք Կիւրակէից», ձեռագիր թիւ 36 Ազգ. Մատենադարանի, 1755-1758, 856 էջ: Բ. օրինակ ձեռագիր թիւ 52-374 Նոր Ջուղայի, Պոլիս, 1770, 418 թերթ: Գ. օրինակ Ռուսճուքի Ս. Աստուածածին եկեղեցի, Եւդոկիա, 1789, 1024 էջ:
9. «Քարոզգիրք արտաքոյ Կիւրակէից», ձեռագիր թիւ 37 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 512 էջ:
Յակոբ Պատրիարք Նալեան, 1 Մարտ 1737ին տեղի ունեցած Արքունի ճարտարապետ Կեսարացի Սարգիս Խալֆայի մահէն ետք, Երուսաղէմի վագֆի միւթէվէլլի ալ եղած է: