ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿՈԼՈՏ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐԸ

Երջանկայիշատակ Յովհաննէս Կոլոտ Պատրիարք նշանաւոր հանդիսացած է նաեւ իր հասցուցած բազմաթիւ աշակերտներով, որոնցմէ շատեր, թէ՛ իր կենդանութեան, և թէ՛ մահուընէ ետք կարեւոր ծառայութիւններ մատուցած են Հայ ազգին, Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ և Հայ մշակոյթին: Ասոնց մեծամասնութեան կեանքն ու գործերը առաւել կամ նուազ չափով հանրածանօթ են. սակայն ոմանք ալ պատմութեան թանձր մշուշին և նոյնիսկ խաւարին տակ թողուած են, և միայն անունները ծանօթ են: Եթէ բազմերախտ մշակութային գործիչ Սարգիս Դպիր Սարրաֆ-Յովհաննէս-Հովուեան
«1730-1805» ջանադիր եղած չըլլար անոնց ցանկը պատրաստելու, ոմանց անուններն անգամ անծանօթ պիտի մնային:
1735ին Պոլսոյ մէջ ընդօրինակուած Երուսաղէմի թիւ 407 ձեռագրին յիշատակարանին մէջ, Կոլոտ Պատրիարքի աշակերտներուն մասին հետեւեալ շահեկան տողերը արձանագրուած են:

«Քանզի այս վարդապետ Յովհաննէս յորժամ նստաւ ի Կ. Պոլիս, իւր բարեսէր բարուքն կարգեաց դպրոցս և ժողովեաց բազում ուշիմ մանկունս ըստ Սրբոց հարցն Սահակայ և Մեսրոպայ, և ետ ընթեռնուլ զհանճարս փիլիսոփայական արհեստից, և ի գիրս Աստուածային Կտակարանացն՝ Հնոց և Նորոց, և բազում վարդապետք ելին փարթամացեալք իմաստութեամբ և քարոզութեամբ իբրեւ զարեգակունս փայլէին ընդ ամենայն աշխարհս Հայոց»:

Սարգիս Դպրի վերոյիշեալ ցանկը լոյս տեսած է Կիւլէսէրեանի «1868-1936» 1904ին Վիեննայի մէջ լոյս տեսած «Կոլոտ Յովհաննէս Պատրիարք» մենագրութեան մէջ «էջ՝ 70-72»:

7-Սեպտեմբեր-2010 Երեքշաբթի
Իսթանպուլ

«Ա.» ԱԴԱՄ ԱՐՔ. «1710-1776»

Ծնած է մօտաւորապէս 1710ին և վախճանած՝ Երուսաղեմ 1776ին:
Վարած է Երուսաղեմի Աթոռին Րումելիի և Խրիմի նուիրակութիւնը և այդ առթիւ 1735ին ժողովրդային նուիրատուութեամբ Ս. Յակոբայ վանքին համար շինել տուած է ոսկեայ և ականազարդ սկիհ մը (Ձեռագիր թիւ 532 Երուսաղէմի, նաեւ «Միաբանք և Այցելուք» էջ՝ 9-10): 1751ին Արքեպիսկոպոս և Խրիմու առաջնորդ եղած միջոցին նորոգած է տեղւոյն Ս. Խաչ աթոռանիստ վանքը («Կենս. Սարգիս Արք. ի Սարրաֆեան» էջ՝ 384): 1772 Նոյ. ի սկիզբը Իսմայիլէն Պոլիս եկած է «անդ. էջ՝ 327»:
1734ին Պոլսոյ մէջ լոյս տեսած և Կոլոտ Պատրիարքի աշակերտներուն բանաստեղծութիւնները պարունակող տաղարանին մէջ իր տաղերուն ալ կը հանդիպինք: Սոյն թուականին իբր աբեղայ յիշուած է («Կ. Պոլսոյ Հայերը և իրենց պատրիարքները», էջ՝ 136):
1746ին Ակնայ առաջնորդ ըլլալով կը յիշուի Ադամ վարդապետ մը, որ հաւանաբար նոյնն է այս անձին հետ («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 376, նաեւ «Հայ Հանրագիտակ», էջ՝ 34ա):

«Բ» ԱՒԵՏԻՔ ԱՐՔ. «1710-1780»

Ըստ մեր կողմէ կարդացուած Էտիրնէգափուի Հայոց Գերեզմանատունը գտնուող տապանաքարին արձանագրութեան, ծնած է Պոլիս 1710ին և վախճանած է անդ՝ 1780ին:
Կնիքին համաձայն վարդապետ ձեռնադրուած է 1736ին («Շողակաթ», 1957, էջ՝ 270): Հակառակ որ կնիքին վրայ վարդապետ ըլլալով յիշուած է, ծննդեան թուականը Օրմանեանի ծանօթ չըլլալուն, զայն եպիսկոպոսական կնիքը կարծած է: 1738ին կամ 1739ին Կեսարիոյ առաջնորդ եղած է («Կենս. Սարգիս Արք. ի Սարրաֆեան», էջ՝ 179): 1766էն մինչեւ իր մահը Նիկոմիդիոյ առաջնորդ և Արմաշու վանահայր եղած է: 1772 տարւոյ Հոկտ. ի վերջերը Նիկոմիդիայէն Պոլիս եկած՝ և մի քանի օր ետք վերադարձած է («Կենս. Սարգիս Արք.ի Սարրաֆեան» էջ՝ 327): Ըստ Մելքոն-Ասատուրի, 1775ին Պալաթ թաղի քարոզիչ եղած է («Երեքդարեան պատմութիւն Պալաթու Ս. Հրեշտակապետ Եկեղեցւոյ» էջ՝ 347):

«Գ» ԳԷՈՐԳ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

Իր հետքը կարելի չեղաւ գտնել: Թերեւս 1758ին Երուսաղէմի Աթոռին Պոլսոյ փոխանորդն ըլլալով յիշուող Գէորգ վարդապետն է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 67):

«Դ» ԳՐԻԳՈՐ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

«Խուզի» մակդիրով յիշուող այս աշակերտին ալ ինքնութիւնը կարելի չեղաւ ճշդել: Աղաւնունի կը յիշէ Ակնայ Խոզագարակ գիւղէն Գրիգոր վարդապետ մը, որ 1742ին Երուսաղէմ վախճանած է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 99, նաեւ Սաւալանեանց, «Պատմութիւն Երուսաղէմի», հտ. Բ., էջ՝ 1269): Թերեւս «Խոզագրակցի»ն կրճատուելով եղած է «Խուզի», եթէ թրքեդէն «գուզու» (գառնուկ) բառը չէ:

«Ե» ԵՐԵՄԻԱ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

Ծնած է մօտաւորապէս ԺԷ. դարու վերջերը: 1719ին «Տէր Երեմիա» բացատրութեամբ կը յիշուի Զենոբ Գլակի յիշատակարանին մէջ: Յաջորդիւ, 1720ին, Երուսաղէմի թիւ 1917 ձեռագրին ստացողի յիշատակարանին մէջ ալ «նորանուէր աբեղայ» ըլլալով յիշուած է: Իսկ 1723ին լոյս տեսած «Հարանց վարք»ին յիշատակարանին համեմատ, նոյն տարին վարդապետ ձեռնադրուած պիտի ըլլայ:
1725ին Պոլսէն Երուսաղէմ գացած միջոցին, Իզմիրի առջեւ ընկղմած ուխտաւորներու նաւուն մէջ գտնուող, Ստանպօլցի Երեմիա վրդ. մը յիշուած է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 137-138): Կը խորհինք թէ այս անձը նոյնն է վերոյիշեալին հետ, որովհետեւ այնուհետեւ իր յիշատակութեան չենք հանդիպիր:

«Զ» ԹՈՎՄԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

Ծնած պիտի ըլլայ մօտաւորապէս ԺԷ. դարու վերջերը: 1719ին նոյնպէս «Տէր Թովմաս» ըլլալով յիշուած է Զենոբ Գլակի յիշատակարանին մէջ: 1720ին ալ, Երուսաղէմի թիւ 1917 ձեռագրին ստացողի յիշատակարանին մէջ, «նորանուէր աբեղայ» յիշուած է: Իսկ 1723ին լոյս տեսած «Հարանց վարք»ին յիշատակարանին համեմատ, նոյն տարին պէտք է որ վարդապետ ձեռնադրուած ըլլայ: Եպիսկոպոս ձեռնադրուած է 1726 տարւոյ Մարտ ամսուն սկիզբները Պոլսոյ մէջ Կարապետ Ուլնեցի Կաթողիկոսէն («Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 130, նաեւ Կիւլէսէրեան «Կոլոտ», էջ՝ 27):
1734ին Պոլսոյ մէջ լոյս տեսած տաղարանին մէջ իր ալ տաղերուն կը հանդիպինք: Նոյնպէս 1768ին Պոլիս տպագրուած Պաղտասար Դպրի Տաղարանին մէջ, «Թ. Վ.» սկզբնատառերով տաղերու հեղինակն ալ շատ հաւանաբար ինքն է:

«Է» ԿԱՐԱՊԵՏ ՎՐԴ. ՃԱՄՊԱԶԵԱՆ

Այս եկեղեցականը հաւանաբար Երուսաղէմի Ռումանիոյ նուիրակ այն Կարապետ վարդապետն է, որ 1750 տարւոյ Սեպ.ին, Երուսաղէմի նորընտիր պատրիարք Նալեանի կողմէ՝ Ս. Յակոբայ Աթոռոյն Պոլսոյ փոխանորդ կարգուած է (Սաւալանեանց, էջ՝ 754):

«Ը» ՂԱԶԱՐ ԱՐՔ. ՊՈՆՏՈՍԵԱՆ

Անծանօթ պատճառաւ մը «Անմարմին» յորջորջուած այս աշակերտը, եղած է Տրապիզոնի առաջնորդ և այս պատճառաւ «Պոնտոսեան» կոչուած է: 1733 տարւոյ Յուլիսին Կոլոտ պատրիարքի կողմէ ինքն ալ Երուսաղէմ ղրկուած է, Հաննա եպսկ.ի մահուան առթիւ Շղթայակիր պատրիարքը մխիթարելու համար (Սաւալանեանց, էջ՝ 713): 1741 տարւոյ Փետր.ի սկիզբը, առաջնորդ եղած ատեն Ղազար Կաթողիկոսէն եպիսկոպոս ձեռնադրուած է Էջմիածնի մէջ: 1750ին երբ դեռ Տրապիզոնի առաջնորդ էր, իբր ուխտաւոր Երուսաղէմի Ս. Յակոբեանց վանքը այցելած է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 229): 1760ին Վենետիկ գացած է («Հայ Վենետ», էջ՝ 343): 15 Մայիս 1764ին Հռովմ կը գտնուէր: Իսկ 7 Յունիս 1766ին ալ Անքոնա էր («Կենս. Սարգիս Արք. ի Սարրաֆեան», էջ՝ 315-316): Հոն ապրած է մինչեւ մահը, որ տեղի ունեցած է 18 Փետր. 1783ին («Սիսական», էջ՝ 452):

«Թ» ՂԱԶԱՐ ՎՐԴ. ՄՇԱԿ

Այս եկեղեցականին ալ հետքը կարելի չեղաւ գտնել:

«Ժ» ՄԱՆՈՒԷԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

Այս աշակերտին յիշատակութիւնը անգամ մը միայն կատարուած է: 2 Ապրիլ 1727ին, երբ Լատինաց եպիսկոպոսը նորապսակ Կարապետ Կաթողիկոսի և Կոլոտ պատրիարքի այցելելու նպատակաւ Պատրիարքարան կուգայ, հետեւեալ օրը պատրիարքական փոխանորդ Մանուէլ Վրդ. փոխ այցելութեան կը ղրկուի («Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 131, նաեւ «Ազգապատում», հտ. Բ., գլ. 1953): Օրմանեան պատրիարք, պատրիարքական փոխանորդ ըլլալը չէ յիշատակած:

«ԺԱ» ՅԱԿՈԲ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՆԱԼԵԱՆ «1701-1764»

Ծնած է Տիվրիկի կամ Ակնայ գիւղաքաղաքը, իբր 1701ին, և վախճանած՝ 19 Յուլիս 1764ին Գումգաբուի Երուսաղէմատունը: Թաղուած է Բանկալթըի երբեմնի Հայոց Գերեզմանատունը, Յակոբ Դ. Ջուղայեցի Կաթողիկոսին առընթեր: Շուրջ 1940ին իր տապանաքարն ալ, ի չարս այլ եկեղեցականներու, Շիշլի փոխադրուած է:
Ըստ Յ. Մրմրեանի, 14 տարեկանին Սեբաստիա անցած և անկէ ալ ոստայնանկի մը թեւարկութեամբ Պոլիս եկած է («Ստուերք հին դէմքերու» էջ՝ 19): Նախ աշակերտած է Պաղտասար դպրի «1683-1768» և յետոյ մտած է Կոլոտ պատրիարքի հիմնած դպրատունը: 1728ին վարդապետ ձեռնադրուած է ըստ կնիքին, և սոյն թիւին տպագրուած «Կոչումն ընծայութեան» գրքին յիշատակարանին մէջ «Նորընծայ ու բանասէր» բացատրութեամբ յիշուած է: 1730ին եպիսկոպոս ըլլալով իր անուան կը հանդիպինք Ազգ. Մատենադարանին թիւ 110 ձեռնագրին յիշատակարանին մէջ: 1731ին Սարրաֆեանի հետ Կեսարիա մեկնած է: 1732ին Երուսաղէմ այցելած է («Կ. Պոլսոյ Հայերը» էջ՝ 138): 1733 տարւոյ Յուլիսին Կոլոտ պատրիարքի կողմէ՝ իր երեք այլ ձեռնասուններուն հետ Երուսաղէմ ղրկուած է, Հաննա Եպսկ.ի մահուան՝ Գ. Շղթայակիր պատրիարքի պատճառած վիշտը ամոքելու համար: Այս առթիւ իրմէ ստացած է ծայրագոյն վարդապետութեան աստիճանը և «Աստուածաբան» կոչումը: Զինքը նշանակած է նաեւ միաբան և իրեն յանձնած՝ Ս. Աթոռին գործերը (Սաւալանեանց, էջ՝ 713): 1735ին Գաղատիոյ առաջնորդ ընտրուած է և պաշտօնավարած՝ մինչեւ 1738 թուականը: 1740ին Շղթայակիր Պատրիարքի կողմէ Երուսաղեմի Աթոռին Պոլսոյ փոխանորդը կարգուած է: Նոյն տարին Կոլոտ Պատրիարքի ալ փոխանորդը եղած է: 15 Փետր. 1741ին իրեն յաջորդած է: 1746ին նորոգել տուած է Սկիւտարի Երուսաղեմի վանքը («Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 144): Սոյն թուականներուն Գումգափու փոխադրել տուած է Կոլոտ Պատրիարքի ձեռամբ հաստատուած Դպրատունը, ուր ինքն ալ դասախօսած է: 1748ին Մայր Եկեղեցւոյ մէջ ժողով գումարելով որոշած է Պետրոս Քիւթիւր և Սահակ Ահագին վարդապետները Էջմիածին ղրկել, բարեկարգութեան համար: Պաշտօնավարած է մինչեւ 26 Մարտ 1749 թուականը: Երուսաղէմի Պատրիարք ընտրուած է 13 Ապրիլ 1749ին: Պոլսէն Երուսաղէմ մեկնած է նոյն տարւոյ Դեկտ.ին: Հոն հասած է 1750 տարւոյ Մարտի վերջերը, կամ Ապրիլի սկիզբները: 1751ին երբ Եաղուպ Ամիրա Երուսաղէմ այցելած է, իրմէ խնդրած է որպէսզի Գէորգ Ղափանցիի տեղ զինքը Պոլսոյ պատրիարք կարգէ: Ան ալ ընդունելով իր բաղձանքը, 1752 տարւոյ Մայիսին միասնաբար Պոլիս վերադարձած են (Սաւալանեանց, էջ՝ 758): 16 Մայիս 1752ին պաշտօնապէս գահակալած է: 15 Մայիս 1764 առողջական պատճառներով հրաժարելով, իրեն յաջորդած է Գրիգոր Վրդ. Պասմաճեան: 17 Մայիս 1764ին ալ Սկիւտարի Երուսաղէմի վանքը քաշուած է:
Թողած է կտակ մը որբ աղջիկներու օժիտին, որբ ու չքաւոր տղոց ուսման և Սկիւտարի նոր թաղը աղբիւրի մը շինութեան համար («Ազգապատում», գլ. 2082): Ի կենդանութեան Սկիւտարի Սէլամսըզ թաղն ալ աղբիւր մը շինել տուած է («Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 144):
Նալեան Պատրիարք նշանաւոր հանդիսացած է մանաւանդ իբր մատենագիր, աստուածաբան, բանաստեղծ ու աշխարհագիր: Ունեցած է տպագիր ու ձեռագիր մատեաններէ բաղկացած ճոխ գրադարան մը, զոր նուիրած է Մայր Եկեղեցւոյ:
Հասցուցած է նաեւ բաւական թուով աշակերտներ, որոնց անունները նոյնպէս կը պարտինք Սարգիս Դպրի («Ազգապատում», գլ. 2082): Ասոնցմէ միմիայն Աթանաս Արք. Յիշատակելի հետք մը թողած է իբր Նիկոմիդիոյ առաջնորդ: Պաշտօնավարած է 1758էն մինչեւ իր մահը, որ տեղի ունեցած է Նիկոմիդիոյ մէջ 1766ին («Շողակաթ», 1957, էջ՝ 216-218):

Իր հրատարակուած գործերը, ժամանակագրական կարգով հետեւեալներն են.
1. «Գիրգ կոչեցեալ վէմ հաւատոյ», 1733, 660 էջ:
2. «Գիրք կոչեցեալ Քրիստոնէական», 1737, 429 էջ:
Բ. տպ. 1747ին: Գ. տպ. 1806ին:
3. «Մեկնութիւն Նարեկի» 1745, 1136 էջ:
4. «Գրքուկս կոչեցեալ հոգեշահ», 1746, 76 էջ:
Բ. տպ. Նոր Նախիջեւան, 1794, 72 էջ:
5. «Գրքուկս կոչեցեալ ճրագ ճշմարտութեան», 1756, 368 էջ:
6. «Գիրք կոչեցեալ զէն հոգեւոր», 1757, 616 էջ:
Բ. տպ. 1787, 616 էջ: Գ. տպ. 1820, 312 էջ: Դ. տպ. 1844, 373 էջ:
7. «Գիրք կոչեցեալ գանձարան ծանուցմանց», 1758, 848 էջ:
8. «Գիրք աղօթից ամենայն անձանց հարկաւոր», 1760, 192 էջ:

1734ին լոյս տեսած տաղարանին մէջ իր տաղերուն ալ կը հանդիպինք:
Իսկ անտիպ մնացած գլխաւոր գործերն ալ, այբուբենական կարգով հետեւեալներն են.

1. «Աստուածաբանութիւն», բուն ձեռագիրը կը գտնուի Երուսաղէմ («Ստուերք հին դէմքերու», էջ՝ 23):
2. «Գիրք եօթն խորհրդոց», ձեռագիր թիւ 24 Ազգ. Մատենադարանի, 1754, 571 էջ:
3. «Համաբարբառ Նարեկի», ձեռագիր թիւ 28 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 234 էջ:
ԾԱՆՕԹ.- Հեղինակը թէեւ չէ յիշուած, սակայն ըստ Կիւլէսէրեանի՝ գրչութիւնը Նալեանինն է:
4. «Հաւաքումն թարգմանօրէն ի Ճիհաննիւմայէն», ձեռագիր թիւ 60 Ազգ. Մատենադարանի, 1757, 472 էջ:
5. «Մեկնութիւն Սիրաքայ», ձեռագիր թիւ 1052 Վիեննայի Մխիթարեանց, 1823, 896 էջ:
ԾԱՆՕԹ.- Ղուկաս Վրդ.ի թարգմանութեամբ ալ «Մեկնութիւն Սիրաքայ» անունը կրող գործ մը կայ (Տե՛ս ձեռագիր թիւ 17 Ազգ. Մատենադարանի):
6. «Ողբ կամ կտակ Աւագ Ուրբաթու», ձեռագիր թիւ 276 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 14 էջ:
7. «Փոքր քարոզգիրք», ձեռագիր թիւ 34 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 80 էջ:
ԾԱՆՕԹ.- Հեղինակին Նալեան ըլլալը որոշապէս չէ նշուած:
8. «Քարոզգիրք Կիւրակէից», ձեռագիր թիւ 36 Ազգ. Մատենադարանի, 1755-1758, 856 էջ: Բ. օրինակ ձեռագիր թիւ 52-374 Նոր Ջուղայի, Պոլիս, 1770, 418 թերթ: Գ. օրինակ Ռուսճուքի Ս. Աստուածածին եկեղեցի, Եւդոկիա, 1789, 1024 էջ:
9. «Քարոզգիրք արտաքոյ Կիւրակէից», ձեռագիր թիւ 37 Ազգ. Մատենադարանի, անթուակիր, 512 էջ:
Յակոբ Պատրիարք Նալեան, 1 Մարտ 1737ին տեղի ունեցած Արքունի ճարտարապետ Կեսարացի Սարգիս Խալֆայի մահէն ետք, Երուսաղէմի վագֆի միւթէվէլլի ալ եղած է:

«ԺԲ» ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱՐՔ. ՊԱԼԱԹԵՑԻ «1705-1752»

Ծնած է Պոլիս մօտաւորապէս 1705ին և վախճանած անդ 15 Դեկտ. 1752ին, Երեքշաբթի օր ժամը 10ին, ինչպէս որ արձանագրուած է Պալըգլըի գերեզմանատան իր տապանաքարին վրայ, որ մեր կողմէ երեւան հանուած է 1950ական թուականներուն:
Աբեղայ ձեռնադրուած է 1726 տարւոյ աշնան: 1730ին արդէն վարդապետ, պատրիարքական փոխանորդ և Պալաթու Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցւոյ քարոզիչ էր («Երեքդարեան պատմութիւն Պալաթու Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցւոյ», էջ՝ 90 և 347): 1733ին ալ եպիսկոպոս ըլլալով յիշուած է Նոր Ջուղայի թիւ 51 ձեռագիրը եղող «Բանք ոսկիականք»ի յիշատակարանին մէջ: Իսկ 1738ին ալ արքեպիսկոպոս ըլլալով յիշուած է («Պատմութիւն Մայր Եկեղեցւոյ», էջ՝ 58-59): 1741ին, Կոլոտի մահէն ետք, Նալեանի օրով ալ պատրիարքական փոխանորդ եղած է: Իսկ երրորդ անգամ՝ Մինաս Ակնեցիի ընտրութենէն ետք, 8 Ապրիլ 1749ին, պետական վաւերացումով պատրիարքական փոխանորդ եղած է («Ազգապատում» գլ. 2029), որովհետեւ Մինաս Ակնեցին այդ միջոցին Էրզուրում գտնուելով, անմիջապէս չէ կարողացած գահակալել:
Յարութիւն Արք. ծանօթ է նաեւ իբր մեկենաս՝ տպագիր ու ձեռագիր մատեաններու, որոնց միջեւ կ'արժէ յիշել մանաւանդ 1745ին Գաբրիէլ Դպիր Բարսեղեանի տպարանէն լոյս տեսած «Մեկնութիւն Նարեկի» ստուարածաւալ հատորը:
Ան թողած է նաեւ քանի մը կրօնական տաղեր, որոնք լոյս տեսած են 1734ին տպագրուած տաղարանին մէջ:
Ունեցած է երկու աշակերտներ, որոնցմէ առաջինն է Յովհաննէս եպսկ. Պալաթեցին (+ 1750), իսկ երկրորդը՝ Եւդոկիացի Սարգիս Աւագ Սարկաւագ (1720-1800): Առաջինը թաղուած է Էտիրնէգաբու, իսկ երկրորդը՝ Բանկալթը:
Յարութիւն Արք. Պալաթեցի իր բարեհամբոյր բնաւորութեան պատճառաւ «հեզահոգի» յորջորջուած է: Իսկ տապանագիրը զինքը կը նմանցնէ տատրակի:

«ԺԳ» ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՎՐԴ. ՍԱՆՏԱԼՃԸՕՂԼՈՒ

Այս աշակերտն ալ իր մականունով ծանօթ չէ: Կոլոտի և Նալեանի օրով Յարութիւն անունը կրող քանի մը եկեղեցականներ եւս կը յիշուին, բացի Պալաթեցիէն: Ասոնցմէ ամէնէն հաւանականը Յարութիւն Արք. Կրետացին է, որ 1737ին Երուսաղէմի Աթոռին Ռումանիոյ նուիրակն էր («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 342): 1741ին ալ Նալեան պատրիարքի կողմէ Նիկոմիդիոյ առաջնորդ ընտրուած է («Շողակաթ», 1957, էջ՝ 143): Հաւանաբար նոյն անձն է Գր. Շղթայակիր Պատրիարքի 18 Փետր. և 24 Օգոստ. 1739, նաեւ 15 Փետր. 1740 թթ. Պոլսէն Երուսաղէմ գրած նամակներուն մէջ յիշուած Յարութիւն վարդապետը («Սիոն», 1973, էջ՝ 261, 262, 270):

«ԺԴ» ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՎՐԴ. ԺԱՄԿՈՉԵԱՆ «ԺԵ» ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՎՐԴ. Սէտէֆճիօղլու «ԺԶ» ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՎՐԴ. ԱՂԱՒՆԻ

Վերոյիշեալ երեք Յովհաննէս վարդապետներն ալ կարելի չեղաւ ճշդել իրենց մականուններով: Կոլոտ Պատրիարքի աշակերտն ըլլալով կը յիշուին երկու Յովհաննէս վարդապետներ, որոնցմէ առաջինը Կեսարացի է, իսկ երկրորդը՝ Պոլսեցի:
Կոլոտ Պատրիարքի աշակերտներէն Յովհաննէս վարդապետի մը յիշատակութեան կը հանդիպինք առաջին անգամ 1733 տարւոյ Յուլիսին, երբ ան Նալեանի և Պողոս ու Ղուկաս վարդապետներուն հետ գինքն ալ Երուսաղէմ կը ղրկէ, Հաննա Եպսկ.ի մահուան առթիւ Շղթայակիր Պատրիարքը մխիթարելու համար (Սաւալանեանց, էջ՝ 713):
Յետոյ՝ 1734ին լոյս տեսած Կոլոտի աշակերտներուն տաղարանին մէջ Յովհաննէս աբեղայի մը տաղերուն ալ կը հանդիպինք: Այս վերջինը պէտք է որ Կեսարացի ըլլայ, որովհետեւ, ինչպէս որ պիտի տեսնենք, գրական գործունէութիւն ալ ունեցած է:
Նաեւ Շղթայակիր Պատրիարքի 1736-1740 թթ. Պոլսէն Երուսաղէմ գրած նամակները, ի մէջ այլոց ուղղուած են նաեւ Յովհաննէս վարդապետի մը, որ հաւանաբար Կեսարացին է:

Յովհաննէս վրդ. Կեսարացի 1749ին Երուսաղէմի Պատրիարքութեան փոխանորդ և աթոռակալ եղած է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 381): Հրաժարած է 1752 տարւոյ Մայիսին կամ Յունիսին (Սաւալանեանց, էջ՝ 758): 1756 տարւոյ Մայիսին սկիզբները Նալեանի խնդրանքով դարձեալ սոյն պաշտօնները ստանձնած է (անդ, էջ՝ 759): Երուսաղէմի թիւ 14 ձեռագրին մէջ, 1765ին «վէքիլ» և ծերունի ըլլալով յիշուած է:
Իր գործերը հետեւեալներն են. 1750ին Նալեանի Երուսաղէմի պատրիարքութեան օրով և անոր թելադրութեամբ, հայատառ թրքերէնի վերածած է Քեաթիպ Չէլէպիի «Պատմութեան Ճերմակ Ծովուն» (Թուհֆէթ իւլ քիպար ֆի էսֆար իլ պիհար) գործը (ձեռագիր թիւ 2066 Երուսաղէմի): 1753ին թրքերէնէ հայերէնի թարգմանած է «Պատմութիւն գիւտոյ Ամերիկայի» գիրքը (Ձեռագիր թիւ 14 Երուսաղեմի Բ. մաս): 1765ին ալ Կարապետ Պատրիարքի (1761-1768) խնդրանքով Քեաթիպ Չէլէպիի «Օսմանեան թագաւորներու պատմութիւն»ը հայատառ թրքերէնի վերածած է (Ձեռագիր թիւ 14 Երուսաղէմի, նաեւ «Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 381): Իսկ 1767ին գրի առած է «Պատմութիւն վիճոյն վասն գերեզմանին Ս. Աստուածածնի» շուրջ 25 էջնոց աշխատութիւնը (Ձեռագիր թիւ 532 Երուսաղէմի):
Երուսաղէմի թիւ 2726 ձեռագիր խորհրդատետրին մէջ 1718ին Կեսարիոյ Եւքառայ գիւղաքաղաքը կը յիշուի Կեսարացի Յովհաննէս վարդապետ մը: Եթէ այս երկուքը նոյն անձն են, զայն կրնանք նկատել Կոլոտ Պատրիարքի հնագոյն աշակերտը:
Իսկ Յովհաննէս վրդ. Պոլսեցի, ըստ Սաւալանեանցի՝ հասած է Սկիւտարի Դպրատունէն (էջ՝ 736): 1740ին ընդօրինակած է Երուսաղէմի թիւ 789 ձեռագիր ժողովածուն:

«ԺԷ» ՊԵՏՐՈՍ ՎՐԴ. ՏԻՎՐԻԿՑԻ

1756ին Երուսաղէմի Միջագետքի նուիրակ ըլլալով յիշուած է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 418): Հաւանաբար նոյն անձն է՝ իրմէ առաջ յիշուող Երուսաղէմի միաբան Պետրոս վարդապետը, որ պաշտօնով 1745ին Պաղտատ գտնուած է:

«ԺԸ» ՊԵՏՕ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

Ի յիշատակութեան կարելի չեղաւ հանդիպիլ:

«ԺԹ» ՊՕՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

Ծնած է շուրջ 1710ին: 1734ին աբեղայ ըլլալով յիշուած է Պոլսատիպ տաղարանին մէջ: 1733 տարւոյ Յուլիսին, Նալեանի և Յովհաննէս ու Ղազար վարդապետներուն հետ, Կոլոտ Պատրիարքի կողմէ Երուսաղէմ ղրկուած է, Հաննա վարդապետի մահուան առթիւ Շղթայակիր Պատրիարքը մխիթարելու համար (Սաւալանեանց, էջ՝ 713):

«Ի» ՍԱՀԱԿ ԱՐՔ. ՔՂԵՑԻ

Ծննդեան թուականը անծանօթ է: 1736ին Յարութիւն Պալաթեցիի, Նալեան և Յակոբ վրդ. Պալաթեցիի հետ, Կոլոտ Պատրիարքի կողմէ Քիւթահիա ղրկուած է, Շղթայակիր Պատրիարքը դիմաւորելու համար: 1737ին Էրզուրումի առաջնորդ էր («Ազգապատում», գլ. 1992): 1754ին ալ Իզմիրի առաջնորդ էր («Կենս. Սարգիս Արք.ի Սարրաֆեան» էջ՝ 260): 1755ին Պոլիս եկած է (անդ. էջ՝ 276): 1756 տարւոյ Փետր.ին («Ազգապատում» գլ. 2043) և կամ 20 Յունիս 1756ին («Կենս.» էջ՝ 359) Պոլսոյ մէջ Էջմիածնի կաթողիկոս ընտրուած է: Սակայն օծում չէ կատարուած և 21 ամիս Պոլիս (Չամիչեան, Գ. հտ. Էջ՝ 865, նաեւ «Կ. Պոլսոյ Հայերը», էջ՝ 142) և վերջն ալ Կարին մնացած է: Վախճանած է 22 Փետրուար 1763ին: Թաղուած է Մուտուրկա գիւղի Ս. Լուսաւորիչ վանքին բակը:
Իր թելադրութեամբ, Սարգիս Արք. Սարրաֆեան 1750ին Վենետիկի մէջ լոյս ընծայած է «Գիրք օրինակաց և նմանութեանց» հատորը: Բարձրաձայն քարոզելուն համար «Ահագին» կոչուած է:

«ԻԱ» ՍԱՄՈՒԷԼ ԱՐՔ. ԵՐԶՆԿԱՑԻ «1706-1786»

Ծնած է 1706ին և վախճանած Խասգիւղ 1786ին: Թաղուած է տեղւոյն գերեզմանատունը: Դամբարանը մինչեւ օրս պահպանուած է:
Եպիսկոպոս ձեռնադրուած է 1749ին («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 446): 1752-1756 թթ. միջեւ Երուսաղէմի Պոլսոյ փոխանորդութիւնը վարած է: Նոյն թուականներուն Պոլսոյ պատրիարքական փոխանորդ ալ եղած է: 1756ին Պրուսայի առաջնորդ ընտրուած է: 1754ին մերժած է Պոլսոյ պատրիարքութիւնը («Շողակաթ» 1957, էջ՝ 270 բ): Նոյնպէս 1764ին Նալեանի կողմէ Պոլսոյ պատրիարքական Աթոռը իրեն առաջարկուած է, սակայն չէ ընդունած («Ազգապատում», գլ. 2080): 1767ին Երուսաղէմ այցելած և Կարապետ պատրիարք Գանձակեցիին յուղարկաւորութեան նախագահած է («Միաբանք և Այցելուք» էջ՝ 446):
7 Նոյ. 1772ին Պրուսայէն Պոլիս եկած է («Կենս. Սարգիս Արք. Սարրաֆեան», էջ՝ 265): 4 Դեկտ. 1772ին Մարսիլիա մեկնած է: 22 Դեկտեմբերին Մալթա կղզին հասած է («Ազգապատում», գլ. 2144): 3 Մայիս 1773ին Հռովմ ժամանած է («Կենս.», էջ՝ 272): 18 Հոկտ. 1773ին Վենետիկ գտնուած է (անդ. էջ՝ 273): 1774-1775 թթ. Հրովմի ձեռնագրիչ եպիսկոպոս ըլլալով յիշուած է («Ազգապատում», գլ. 2144): Պոլիս վերադարձած է 1775 տարւոյ վերջերը, կամ 1776ի սկիզբները («Կենս.», էջ՝ 314): 1776 տարւոյ Ապրիլ-Յունիս ամիսներուն Պրուսայի մէջ յիշուած է (անդ.): 1780էն մինչեւ մահը Խասգիւղի քարոզիչ եղած է:
1780ին յօրինած է «Կրթութիւն մտածական», «Ջերմեռանդութեան աղօթից տետր» և «Կրթութիւն եօթանց խորհրդոց» աշխատութիւնները («Լոյս» 1905, էջ՝ 967, նաեւ «Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 447):
Ըստ Կիւլէսէրեանի (Լոյս», 1905, էջ՝ 967) ինք է որ Պրուսայի մէջ մկրտութեան տոմարը հաստատած է: Ըստ Գալէմքեարեանի ալ «Լաճեան» մականունը կրած է («Կենս., էջ՝ 314):

«ԻԲ» ՍԱՐԳԻՍ ԱՐՔ. ՍԱՐՐԱՖԵԱՆ «1699-1773»

Որդին է Ակնցի սարրաֆ Ալեքսանի և Պոլսեցի Թագուհիի: Աշխարհական եղած ատեն ալ Սարգիս անունը կրած է: Ծնած է Էտիրնէ 1699 տարւոյ Փետրուար ամսուն և վախճանած՝ Լիվոռնօ 2 Հոկտ. 1773ին: Թաղուած է տեղւոյն Հայոց Եկեղեցին:
Փոքր տարիքին ծնողքին հետ Պոլիս վերադարձած է: Ուսանելէ և չափահաս ըլլալէ ետք՝ միջոց մը ոսկերչութեամբ զբաղած է: 1719ին Կոլոտ Պատրիարքի հիմնած դպրոցը մուտք գործած է («Միաբանք և Այցելուք», էջ՝ 463): Նոյն տարին դպրութեան չորս աստիճանները ստացած է: 1722ին Աւագ Սարկաւագ, 1725ին աբեղայ և 1726ին ալ վարդապետ ձեռնադրուած է: Այնուհետեւ Պոլսոյ եկեղեցիներուն քարոզիչ եղած է: 1730ին Պոլսոյ Կեսարացիներուն խնդրանքով Կեսարիոյ առաջնորդ ընտրուած է: 1731ին Նալեանի հետ Կեսարիա մեկնած է: Ս. Կարապետ Վանքին պարտքերը վճարելու համար Ատանայի և Հալէպի կողմերը նուիրահաւաքութիւն կատարած է: 25 Նոյ. 1734ին, նորօծ Աբրահամ Կաթողիկոսէն Էջմիածնի մէջ եպիսկոպոս օծուած է: 1735ին Պոլիս վերադառնալով Կեսարիա մեկնած է: 1736ին, Երուսաղէմի Յունաց խնդրին պատճառաւ Կոլոտ և Շղթայակիր Պատրիարքներու հրահանգով Պոլիս եկած է: 1738ին Նալեանի տեղ Գաղատիոյ առաջնորդ կարգուած է: 1741ին, Կոլոտի մահէն քիչ առաջ Պոլիս վերադարձած է: Ապա հրաժարած է Գաղատիոյ առաջնորդութենէն: 1742ին, Շղթայակիր Պատրիարքի կողմէ իբր Երուսաղէմի Աթոռին Զմիւռնիոյ նուիրակ նշանակուած է: 1744ին այնտեղէն Վենետիկ մեկնած, 1745ին ալ Վենետիկէն Հռովմ անցած է: Ծրագրած է հոն հայկական վարժարան մը հաստատել, սակայն չէ յաջողած: Ասոր փոխարէն՝ 1749ին տպարան մը հաստատած և քանի մը գիրքեր տպագրած է:

1754ին ծերունի մայրը տեսնելու նպատակով կ’որոշէ Պոլիս վերադառնալ: Նախ կ'անցնի Լիվոռնօ: Յետոյ Իզմիր կը ժամանէ: Նոյն տարւոյ աշնան Պրուսա կը մեկնի: Անկէ ալ Պոլիս կը վերադառնայ: Վենետիկէն քաղաքս բերել կու տայ իր տպարանը: Ապա Ռոտոսթոյի (Թէքիրտաղ) առաջնորդ կ'ընտրուի: Յետոյ Պոլիս կուգայ՝ Նալեան պատրիարքի դէմ գրած ծանր մէկ գրութեան համար շքեղանք յայտնելու: Անբաստանութեան մը պատճառով Նալեան զինքը Թէքիրտաղի և Իզմիրի ճամբով աքսորել կուտայ Կիպրոս կղզին, ուր կը մնայ ամիս մը: Յետոյ կը ժամանէ Քիոս կղզին (Սագըզ ատասը): Հոն ոչ կալանաւորեալ մնալու համար նոր հրաման մը կուգայ Նալեան պատրիարքի միջամտութեամբ: Քիչ ետք Պոլսոյ հայ իշխանաւորներու միջամտութեամբ ազատ արձակուելով, տարի մը ետք Պոլիս կը վերադառնայ: Նալեան զինքը Եւդոկիոյ առաջնորդ կը նշանակէ, սակայն ան կը մերժէ: Ապա Սկիւտարի, 1756ին Պալաթու («Երեքդարեան պատմ. Պալաթու Ս. Հրեշտակապետ Եկեղեցւոյ», էջ՝ 347) և յետոյ Ղալաթիոյ թաղերուն քարոզիչ կը կարգուի: Մերձ ի մահ, Նալեան պատրիարքական աթոռը իրեն կ'առաջարկէ, սակայն դարձեալ կը մերժուի: Նալեան պատրիարքի յուղարկաւորութեան դամբանախօս կ'ըլլայ: 1766ին Էջմիածնի նուիրակ Յարութիւն Արք. Բասենցիի Ղալաթիա բնակիլը անհրաժեշտ դառնալով, ինք կը ստիպուի լքել իր խուցը և կը հաստատուի Օրթագիւղ, ուր քարոզիչ կ'ըլլայ: Հոն իրեն կ'աշակերտէ Յովհ. Վրդ. Նուրտինեան (1747-1803), որ տաղաչափեալ կերպով գրի առած է իր կենսագրութիւնը: 1908ին Հ. Գրիգորիս Ծ. Վրդ. Գալէմքեարեան ընդարձակ ծանօթագրութիւններով զայն լոյս ընծայած է Վիեննայի մէջ: 1771ին Սիմէոն Կաթողիկոս Երեւանցի իրեն կ’առաջարկէ Էջմիածնի Պոլսոյ նուիրակութիւնը, սակայն ծերութեանը պատճառով կը մերժէ:
29 Սեպտ. 1772ին գաղտնօրէն կը մեկնի Մարսիլիա, ուր կը հասնի 24 օր ետք: Քառասուն օր հոն մնալէ վերջ կը ժամանէ Անթիպ, Ճենովա, Բիզա և վերջապէս Լիվոռնօ: Կը տառապի ջրգողութենէ: Նուրտինեան պատրաստել կուտայ իր փոքրագիր և մեծագիր կենդանագիրները, որոնք դժբախտաբար անյայտացած են: Տապանագիրն ալ ինք գրի առած է:
Սարգիս Արք. Սարրաֆեան նշանաւոր հանդիսացած է իբր պերճախօս քարոզիչ և «Շնորհալի» անուանուած է:

«ԻԳ» ՍՏԵՓԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ «1710-1781»

Ծնած է մօտաւորապէս 1710ին: 1734 թուակիր տաղարանին մէջ ինք ալ հրատարակուած տաղեր ունի: Սոյն թուականին աբեղայ ըլլալով յիշուած է: 1763ին իբր Գաղատիոյ առաջնորդ կը յիշուի Ստեփան վարդապետ մը, զոր Գալէմքեարեան հաւանական կը նկատէ Կոլոտի աշակերտ եղող այս անձն ըլլալը («Կենս.», էջ՝ 384): Վախճանած է 1781 տարւոյ սկիզբները («Ազգապատում», Գլ. 2155):
Սարգիս դպիր յանուանէ յիշած է նաեւ Կոլոտ պատրիարքի չորս սարկաւագ աշակերտները, ՄԱՐՏԻՐՈՍ, որ սարկաւագ մնաց, ՊԵՏՐՈՍ Սրկ. Թերզիօղլու, ՊՕՂՈՍ Սրկ. Ախըրդրան, ԿԱՐԱՊԵՏ Սրկ. Չիլինկիրեան: Այս վերջին երեքը Նալեան Պատրիարքէն ձեռնադրուած են:

ԿԱՐԾԵՑԵԱԼ ԱՇԱԿԵՐՏ ՄԸ ՅԱԿՈԲ ՎՐԴ. ՊԱԼԱԹԵՑԻ

Այս աշակերտը Սարգիս Դպրի կողմէ չէ յիշուած: Զայն Կոլոտի աշակերտը նկատած են Աղաւնունի և Օրմանեան, հիմնուելով հետեւեալ իրողութեան վրայ:
Շղթայակիր Պատրիարք 1736ին Պոլիս եկած ատեն, երբ Քիւթահիա կը հասնի, Կոլոտ պատրիարք զինքը դիմաւորելու համար հոն կը ղրկէ չորս վարդապետներ, որոնք են՝ Յարութիւն Պալաթեցին, Նալեանը, Սահակ Ահագինը և Յակոբ Պալաթեցին («Սիօն», 1866, էջ՝ 125): Նկատելով որ առաջին երեքը իր աշակերտներն են, վերջինն ալ իր աշակերտը կարծուած է: Մինչդեռ Շղթայակիր աշակերտի խօսք չէ ըրած, այլ միայն «զչորսին զգլխաւոր վարդապետն» բառերը գործած է:
Յակոբ Պալաթեցիին, Կոլոտի աշակերտ ըլլալը արդէն հնարաւոր չէ, որովհետեւ Կոլոտի վարդապետ ձեռնադրութենէն երեք տարի առաջ, այսինքն 1697ին, ան արդէն վարդապետ ըլլալով յիշուած է, երբ Գալուստ Կայծակ պատրիարքը զինքը փոխանորդ ըլլալով Երուսաղէմ կը ղրկէ (Սաւալանեանց, էջ՝ 652):
Յակոբ վրդ. Պալաթեցի վախճանած է 1738ին Երուսաղէմ, ուր և թաղուած է (անդ, էջ՝ 1269): Տապանագրին մէջ լուսարար և բազմախատ նուիրակ ըլլալով յիշուած է: Տարիքը դժբախտաբար չէ արձանագրուած:

Օրհնեա՜լ ըլլայ բոլորին ալ յիշատակը:

ԵՐԱՆԱՇՆՈՐՀ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿՈԼՈՏ ԲԱՂԻՇԵՑԻ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԿԵԱՆՔԻ ԼՈՒՍԱՇԱՒԻՂԸ 1678-1741

Յարգելի ընթերցող,

Կ. Պոլսոյ Պատրիարքական Աթոռը իր գոյութեան տեւողութեան ունեցած է շատ արժէքաւոր գահակալներ:
Այդ արժէքներու մէջ բացառիկներէն մին է Աթոռին՝ ըստ Օրմանեանի Ազգապատումին 72-րդ, ըստ Պատրիարքարանի ցանկին 49-րդ գահակալը՝ Տէր Յովհաննէս Կոլոտ Բաղիշեցին, որ տակաւին 37 տարեկան ու վարդապետ, իր վարչական կարողութիւններուն և պայծառամտութեան պատճառով, 1715-ին գահ կը բարձրացուի: 1726-ին Պոլսոյ մէջ, Կարապետ Բ. Ուլեցի կաթողիկոսէ «1726-1729» եպիսկոպոս կ'օծուի: Որպէս գահակալ կը վախճանի 1741-ին, երբ տակաւին 63 տարու էր: Եթէ երկար կեանք ունենար Աթոռը կրնար շատ աւելի բարգաւաճիլ:
Այսպէս փայլուն անձեր յիշատակել մեր հաւաքական յիշողութիւնը կը թարմացնէ, որով յարմար նկատեցի 1978-ին հրատարակուած գրութիւն մը կայքէջիս միջոցաւ ձեր ուշադրութեան յանձնել:


Շուշան Գորտոնճիեան

* * *


Յովհաննէս Կոլոտ ծնած է Բաղէշ «Պիթլիս» 1678-ին: Իր մանկութեան, ծնողներուն և ընտանեկան պարագաներուն մասին ծանօթութիւններ չունինք: Գիտենք միայն հօրը անունը՝ Մխիթար:
Կոլոտի կեանքի պատմութիւնը կը սկսի Ամրտօլի նշանաւոր վանքին մէջ, որուն բարեհամբաւ վանահայրն էր Վարդան Վրդ. Բաղիշեցի:
Յովհաննու Կարապետ Ամլորդւոյ այս վանքը, ծանօթ նաեւ Ամրտօլի վանք անունով, շատ կարեւոր դեր խաղացած է Հայ դպրութեան պատմութեան մէջ ԺԶ-ԺԸ. դարերու ընթացքին, կերպով մը համալսարանի դեր կատարելով, ուր Սուրբ Գրոց դասաւանդութեանց առընթեր, մեծ կարեւորութիւն կը տրուէր նաեւ իմաստասիրութեան և տրամաբանութեան ճիւղերուն:
Հակառակ վանքին մէջ գոյութիւն ունեցող պահպանողական և յետադիմական մտայնութեան, մենաստանը, շնորհիւ կորովի վանահօր՝ Վարդան Վրդ.ի անձնդիր ջանքերուն, կրցած է առողջ և հիմնական դաստիարակութիւն մը տալ հոյլ մը ուսումնատենչ աշակերտներու, որոնց մէջ էր նաեւ Կոլոտ:
Աբեղայ ձեռնադրուած ըլլալը կ'ենթադրուի 1698-ին՝ Վարդան Վրդ.է, իսկ վարդապետական գաւազանը առած՝ 1708-ին, Գրիգոր Շիրվանցի Վրդ.է, Մուշի Ս. Կարապետ Վանքին մէջ:
Վանահայր Վարդան Վրդ. կը վախճանի 1704 Մարտ 31-ին, յառաջացած տարիքի մէջ: Կոլոտ ու իր ուսումնակից ընկերները՝ ընկճուած սուգի մորմոքէն, երբ կը խորհէին Ամրտօլի ապագային մասին, խաւարամիտ խմբակը, արդէն իսկ դուրս ելած իր թաքստոցէն, համարձակօրէն հանդէս կուգար գործադրելու համար իր մութ ծրագիրը, որ էր՝ «Հայ վարդապետը բանտուած պահել իր սահմանափակ ծիրին մէջ»:
Ամրտօլի վանքը իրերամերժ ներքին հոսանքներէն պարտասած՝ կը սկսի գահաւիժիլ իր երբեմնի նախանձելի բարձունքէն, ու Կոլոտ դեռ 27 տարեկան երիտասարդ վարդապետ, սրտաբեկ բայց վճռակամ՝ կ'արհամարհէ խուլ պայքարին դժբախտ հեղինակները ու կը հեռանայ իր սրբազան օճախէն, փոքրաթիւ խումբով մը:
«Եւ յետ որոյ վեհազն հովուիս մերոյ առ Տէր գնալոյ, ցրուեցան գառինք ողջամիտք» կ'ըսէ Կոլոտ:
Լուսամիտ խմբակը, գլխաւորութեամբ Գրիգոր Վրդ. Շիրվանցիի, կը դիմէ Մշոյ Ս. Կարապետ «Գլակայ» վանքը, ուր կը վայելէ հայրական հովանաւորութիւնը Կարապետ Եպիսկոպոս Վանահօր: Հոս գնահատուելով իրենց կարողութիւնը, նոյն և յաջորդ քանի մը ձմեռները քարոզչութեան կը ղրկուին մօտագայ վիճակները ու սրտեռանդն կ'աշխատին վանքին պարտքերը բառնալու: Ջանքերը կը սկսի իրենց բարերար արդիւնքները պարքեւել ու վանքը տակաւ կը թեթեւնայ պարտքերու ծանրութենէն, երբ 1708 Մայիս 16-ին երկրաշարժ մը վերստին կը կործանէ տաճարին գմբէթը և վանքին գլխաւոր մասերը:
Գրեթէ նոյն ժամանակին կը զուգադիպի վանահօր Կարապետ Սրբազանի վախճանումը, և նոյն պաշտօնին կ'ընտրուի Շիրվանցի Գրիգոր Վրդ.ը, միաբանութեան համախորհուրդ հաւանութեամբ:
Քանդուած կամ վնասուած տեղերուն շուտափոյթ նորոգութեան ձեռնարկը նոր պարտքերու դուռ կը բանայ: Նորընտիր վանահայր Գրիգոր Վրդ. կ'անցնի Խրիմ, իսկ Կոլոտ՝ Կ. Պոլիս «1712», հանգանակութեան համար: Կոլոտ Պոլսոյ մէջ ասպնջանակութիւն կը գտնէ Սեբաստացի Գասպարի քով, որ ժամանակի ազդեցիկ անձնաւորութիւններէն մէկը պէտք է եղած ըլլայ: Օրուան Պատրիարքը Սահակ Ապուչեխցի աջակից կ'ըլլայ Կոլոտի, որ Պոլսոյ մէջ կարճ ժամանակի ընթացքին աչքառու կը դառնայ որպէս եռանդուն ու պերճախօս վարդապետ: Իր շնորհալի անձին ու բարեմասնութիւններուն հմայքը, ինչպէս նաեւ անկեղծ նուիրումը իր ընդգրկած հոգեւոր ասպարէզին, սիրելի կը դարձնեն զինքը ազգային բոլոր խաւերուն: Հանգանակութիւնը կ'ըլլայ անսպասելիօրէն արդիւնաւոր, այս մասին Կոլոտ հետեւեալ բառերով կ'արտայայտուի.
«զԱստուածասէր ժողովուրդսն, որք ետուն զողորմութիւն լիալիր և զբազում յիշատակս զարդուց սրբոյ տաճարին. որովք և ազատեցաւՍուրբ վանքն ի բազմատոկոս պարտուցն»:
Ալեկոծ ու խառնակ վիճակ մը կը ներկայացնէ Պոլիսը այդ օրերուն, որով Կոլոտի համակրական շրջանակը չի թողուր որ ան Տարօն վերադառնայ: Հայոց Պատրիարքութիւնը, ազդեցիկ ամիրաներու, դիրքի տէր մեծահարուստներու կամայական կարգադրութիւններով կը կառավարուէր: Եպիսկոպոսներ փառատենչիկ նկատումներով իրարու ձեռքէ կը խլէին Աթոռը:
Երուսաղէմի Պատրիարքութիւնն ալ անփառունակ վիճակի մը մատնուած էր, մասնաւորաբար աշխարհական գործակալներու պատճառով, որոնք սահման չէին դներ իրենց չարաշահութիւններուն մէջ: Անոնք լիազօրուած Պոլսոյ Պատրիարքարանէն՝ ծանօթ էին Վէքիլ, Նազըր կամ Պապա յորջորջումներով: Վտանքաւոր ու վնասակար դէմքեր եղան ասոնք. գձուձ և շուկայիկ նկատումներով ձեռք երկարեցին վանքին տոմարներուն, կուտակուած պարտքերու վրայ նոր պարտքեր բարդեցին անհամար զեղծումներով, միշտ իրենց անձնական շահը գերադաս համարելով:
Այս անկազմակերպ ու անկերպարան վիճակը լրջօրէն կը մտահոգէր Սահակ Պատրիարքը, որ իր խորհրդականներով կ'որոշէ Կոլոտը ղրկել Երուսաղէմ, վստահելով անոր վարչական անվիճելի կարողութիւններուն: Կոլոտ, «Աթոռակալ և Վէքիլ» ըլլալով 1713-ին կ'ուղեւորի Երուսաղէմ, հոն վերահասու կը դառնայ աղիտալի կացութեան, շուտափոյթ ժողով կը գումարէ սրտցաւ միաբաններու հետ, յարմարագոյն ու արմատական դարմանը գտնելու համար: Այս շրջանին կը զուգադիպի Պատրիարքի փոփոխութիւնը Պոլսոյ մէջ. Սահակ Ամուչեխցիի հրաժարումով՝ իրեն կը յաջորդէ Յովհաննէս Գանձակեցի, 28 Մարտ 1714-ին:
Նոր Պատրիարքը առաջնահերթ կարգադրութեամբ Երուսաղէմ կ'ուղարկէ չորս գործակալներ՝ իբր Պապա կամ ղապզի մալ, որոնք իրենց նախորդներուն պէս չեն վարանիր ըստ կամս գործելէ, նոյնիսկ կը ծախեն վանքին վերաբերեալ ինչքերը: Միւս կողմէ պահանջատէրերն ալ ամէն միջոցներու դիմելով կ'ապահովեն Երուսաղէմի կալուածներուն վաճառման վճիռը: Կոլոտ առանց յուսալքուելու կը դիմէ պատկան իշխանութեան և անձամբ հետապնդելով գործը՝ վերջապէս դատարանի «հէօճէթ»ով երաշխաւոր կ'ըլլայ չորս տարի յետաձգելու վճռին գործադրութիւնը: Քաջալերուած այս նպաստաւոր արդիւնքէն, Կոլոտ կը կոտրէ «օրթայի մէօհիւր» ըսուած հասարակաց կնիքը, զոր անբարեխիղճ ձեռքեր սանձարձակ ու անհաշիւ կը գործածէին ի վնաս վանքին:
Կոլոտ վանքէն ներս ալ տեղին միջոցառումներով ու տնօրինութիւններով բարեկարգումները լրացնելէ վերջ, ղեկը կը յանձնէ իրեն հաւատարիմ ու համախոհ միաբաններու, և 1715-ին կը վերադառնայ Պոլիս, ուր Սրբազան բեմերէն իրապաշտ գիծերով կը նկարագրէ Երուսաղէմի անկեալ վիճակը, միանգամայն կոչում ընելով Պոլսահայ նուիրատու ոգիին: Ասկէ զատ, բառնալու համար Երուսաղէմի Պատրիարքութեան տնտեսական անկանոն և կամայական մատակարարութիւնը, ջերմօրէն կը ջատագովէ Երուսաղէմի և Կ. Պոլսոյ երկու Աթոռներուն իրարմէ անկախ Պատրիարքութիւններու վերածումի անհրաժեշտութիւնը, մինչ այս երկուքը Աւետիք Պատրիարքէն ի վեր միացեալ միակ Աթոռ մը կը ձեւացնէին:
Առաջարկը կը քննուի և կ'ընդունուի, պայմանաւ որ Կոլոտ յօժարի ստանձնել Պոլսոյ Պատրիարքութիւնը և Երուսաղէմի Պատրիարքը ինք ընտրէ՝ համաձայն իր փափաքին: Կոլոտ նախ անդուրդուելի կը մնայ՝ մերժելով այս պատասխանատու պաշտօնը, բայց յետոյ տեղի կուտայ՝ թաբանձագին խնդրանքներու առջեւ: Իսկ նախորդ Պատրիարք Յովհաննէս Գանձակեցին կը հարկադրուի հրաժարիլ, առանց դժկամակութեան:
Կոլոտ, 37 տարեկան ժողովրդական դէմք մը, հանդիսաւորապէս կը բարձրանայ Պատրիարքական Աթոռը՝ 9 Սեպտ. 1715 Ուրբաթ օր: Հետեւեալ օրն իսկ կը պատարագէ և իբր Երուսաղէմի Պատրիարք կը յիշատակէ «Տէր Գրիգոր Աստուածաբան վարդապետը» Մշոյ Ս. Կարապետին վանահայրը: Կոլոտ, կանխելու համար որեւէ հաւանական մերժում Գրիգորի կողմէ, կը դիմէ Ս. Էջմիածնի Աստուածատուր Կաթողիկոսին, խնդրելով որ անյապաղ վաւերացնէ այդ պաշտօնը: Որով, Գրիգոր, որ հետագային «Շղթայակիր» կոչումը պիտի առնէ, տեղի կուտայ և կ'ընդունի պարտադիր պաշտօնը:
Կոլոտ իր հետեւորդներով Էտիրնէ կ'երթայ՝ թէ՛ իր և թէ՛ Գրիգորի ընտրութեան զոյգ վաւերացումները «Կայսերական Իրատէ»ով պաշտօնականացնելու համար: Երուսաղէմի նորընտիր Պատրիարքը Գրիգոր Շիրվանցի, 1717 Օգոստոս 18ին, Վերափոխման տօնին Պոլիս կը հասնի ու կը դիմաւորուի իր նախկին ընկերոջ՝ Յովհաննէս Պատրիարքի կողմէ:
Այսպէսով Երուսաղէմի և Կ. Պոլսոյ Պատրիարքութիւնները պատմական ու խիզախ որոշումով մը թէեւ կը բաժնուին իրարմէ, բայց երկու մեծանուն Պատրիարքները, սրտով ու մտքով միացած, ռահվիրաները կը հանդիսանան անվհատ ու համերաշխ գործակծութեան մը: Գրիգոր Պատրիարք շղթայ մը կ'անցնէ վիզէն և կ'ուխտէ այդ շղթան չհանել, մինչեւ որ Երուսաղէմի մեծագումար պարտքը վճարուի: Ութ տարի շարունակ այն շղթան համբերատարութեամբ կրելէ վերջ, Գրիգոր Շղթայակիր, Կարապետ Ուլնեցի Կաթողիկոսին հրամանով, 1726-ին միայն կը հանէ զայն: Երուսաղէմ երախտագիտութեամբ կը յիշատակէ Շղթայակիրի կատարած բարերար դերը, բայց պէտք է ընդունիլ որ, այն շինարար գործը զոր կատարեց Շղթայակիր, հետեւանքն է մանաւանդ Կոլոտ Պատրիարքի հեռատես ու համակարգող ջանքերուն:
Կոլոտի և Շղթայակիրի սերտ գործակցութիւնը լաւագոյն առիթ մը եղաւ, որ Երուսաղէմի միաբանութիւնը կրթական ու վարչական զարթօնք մը ստեղծէ ու վանքը տանի մշակութային բարձրութեան մը: Այս վերելքին քովն ի վեր ազդու միջոցներ ձեռք կ'առնուին Ս. Յակոբայ իրաւունքները բռնաբարող Յունաց ոտնձգութիւններուն դէմ: Կոլոտ 23 Դեկտեմբեր 1739ին Շղթայակիրին հետ Սուլթան Մահմուտ Ա. Կայսրէն կ'ապահովէ նոյն իրաւունքները վերահաստատող հրովարտակը:
Կոլոտի Պատրիարքութիւնը կը շարունակուի եկեղացական, կրթական, շինարարական ու մշակութային կալուածներու մէջ յարաշխատ գործունէութեամբ: 11 տարիներ կ'անցնին և դեռ վարդապետական աստիճան միայն ունի Կոլոտ. բազմազբաղ վիճակը առիթ չի տար Էջմիածին երթալով եպիսկոպոսանալու:
1725 Հոկտեմբեր 10ին կը վախճանի Ս. Էջմիածնի Աստուածատուր Կաթողիկոսը: Կոլոտ ժողով կը գումարէ Մայր եկեղեցւոյ մէջ, ուր ներկայ կ'ըլլան Պոլիս գտնուող եպիսկոպոսներ, վարդապետներ ու երեւելի աշխարհականներ և Կաթողիկոս կ'ընտրեն Անկիւրիոյ «Անգարա» առաջնորդ՝ Ուլնեցի Կարապետ եպիսկոպոսը, որ 1726 Փետրուար 27ին, Մայր եկեղեցւոյ մէջ 12 եպիսկոպոսներով կաթողիկոս կ'օծուի մեծ հանդիսաւորութեամբ: Երեք օր վերջ «12 Մարտ» նորընտիր Հայրապետը, եպիսկոպոս կ'օծէ Պոլսոյ Պատրիարք Յովհաննէս Կոլոտ վարդապետը:
Կոլոտի կեանքի հատորը ծաւալուն է ու պերճաբան: Ան մեզի կը ներկայանայ մերթ իբր յանդուգն բարենորոգիչ կամ անխոնջ շինարար, մերթ իբր հեռատես քաղաքաքէտ գործիչ կամ ներհուն գրասէր: Այս բոլոր մարզերէն ներս ալ ան նախախնամական դեր ունեցած է ԺԷ. դարու Արեւմտահայ կեանքին մէջ:
Իր բազմակողմանի ձեռքերուն քով կայ և կը մնայ այն մէկը՝ զոր Կոլոտ իրաւամբ կ'արժեցնէ իբր անբասիր ու նուիրեալ հայ հոգեւորական: Ամրտօլի երբեմնի խոնարհ վարդապետն է ան, որ բարձրագոյն պաշտօնի բարձունքէն ալ չ'ուզեր անտեսել կրօնքի ու հաւատքի ճշմարիտ սերմանող մը ըլլալու աւագ պարտականութիւնը:
Իր հաղորդական բնաւորութեամբ, խոհականութեամբ ու գիտակից վարուելակերպով կը գնահատուի ու կը սիրուի Սուլթան Ահմէթ Գ. և Սուլթան Մահմուտ Ա. կայսրերէն, անոնց Եպարքոսներէն ու Պետական բարձր պաշտօնատարներէն, կը սիրուի ու կը յարգուի ժողովրդային բոլոր խաւերէն և օտար շրջանակներէն:
1741 Փետրուար 12ին, Կոլոտ Պատրիարք կը վախճանի 63 տարեկան, երբ դեռ ազգը շատ բաներ կ'ակնկալէր իր հովուապետէն, անոր անվիճելի փորձառութիւններէն:
Մեծահանդէս կը թաղուի Ղալաթիոյ Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ աւագ դրան հարաւային կողմը: Կոլոտ մասնաւոր սէր ու հոգածութիւն ունեցած է այս պատմական եկեղեցիին հանդէպ, որուն վերաշինութեան աշխատանքներուն անձամբ հսկած է նոյնիսկ, անուանի ճարտարապետ Սարգիս Խալֆային հետ: Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցին երբ կրկին կը վերաշինուի 1965ին, մեծանուն Պատրիարքին գերեզմանը կը տեղափոխուի ու կ'ամփոփուի զանգակատան ներքեւ յատկապէս շինուած դամբարանին մէջ:

1-Սեպտեմբեր-2010 Չորեքշաբթի
Իսթանպուլ