ՍԱՄԱԹԻՈՅ ՍՈՒՐԲ ԳԷՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ

ՍԱՄԱԹԻՈՅ ՍՈՒՐԲ ԳԷՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԵՒ ՍԱՀԱԿԵԱՆ ՆՈՒՆԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆԸ

 

Թուրքիոյ Հայոց Ս. Պատրիարքը Յովակիմ Եպիսկոպոս հաստատեց իր Պատրիարքարանը Սամաթիոյ մէջ:

 

Յունաց Կայսրը' III. Ռոմանոս Արկիրուի կողմէ, Բերիվլէթոս կոչուած Բիւզանդական վանքը Ս. Կոյս Մարիամի անուան նուիրուած է: «1031»

 

Իսթանպուլի գրաւման թուականը 1453 է: Այս թուականէ ութը տարի վերջ այսինքն 1461 ին Ֆաթիհ Սուլթան Մէհմէտ Իսթանպուլ հրաւիրելով Պուրսայի առաջնորդ և իրեն քաջածանօթ Յովակիմ Եպիսկոպոսը, զայն անուանեց մասնաւոր հրովարտակով' Պատրիարք Թուրքիոյ Հայոց:

 

Մասնաւոր հանդիսութեամբ յանցնեց անոր պատրիարքական իշխանութեան խորհրդանշանը եղող ասան և շնորհեց այն բոլոր իրաւասութիւնները:

 

Սամաթիոյ Թաղը առաջին տեղ կը գրաւէ Իսթանպուլահայութեան համար: Յովակիմ Եպիսկոպոսի առաջնորդութեամբ, հայ ժողովուրդը նախ և առաջ այս թաղին մէջ հաստատուեցաւ: Ապա Իսթանպուլի գրաւումէն անմիջապէս յետոյ ալ Սամաթիոյ մէջ հաստատուեցաւ Հայոց Պատրիարքարանը և կառուցուեցաւ Ս. Գէորգ Եկեղեցին իբր Իսթանպուլի առաջին Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցի: Աւելի յետոյ Յովակիմ Պատրիարքի ձեռամբ Սուրբ Գէորգ Եկեղեցւոյ կից Սահակեան անունով հիմնուեցաւ հայոց առաջին վարժարանը: Բիւզանդական շրջանին Ղալաթիոյ մէջ կը գտնուէր Ս. Սարգիս Եկեղեցին, «1360» որ 1391 թուականին անունը պիտի փոխէր «Ս. Գ. Լուսաւորիչ» ըլլալով: 180 տարի Սամաթիոյ մէջ գոյութիւնը շարունակող պատրիարքարանը 1641 թուականին փոխադրուեցաւ Գումգաբու թաղը' Պատրիարք Կիրակոս Երեւանցիի օրով:

 

 

 

1831 թուականին հիմնուեցաւ նաեւ առաջին աղջկանց վարժարանը «Նունեան» անուանբ: Սահակեան վարժարանը, զանազան թուականներու տեղի ունեցող մեծ հրդեհներու պատճառաւ երբեմն մասամբ, երբեմն ալ ամբողջութեամբ վնասուած է: Այս վարժարանը, Ս. Գէորգ Եկեղեցւոյ կողքին կրկին վերաշինուած է: 1866 թուականին պատահած ահռելի հրդեհին թէ' Սահակեան, թէ' Նունեան աղջկանց վարժարանները միասին այրեցան: Այս հրդեհին, Ս. Գէորգ Եկեղեցին և թաղին մէջ հայ ժողովուրդին պատկանող բազմաթիւ տուներ և խանութներ այրեցան, փճացան և ոչնչացան:

 

Նունեան աղջկանց վարժարանը ի հիմանէ վերստին կառուցուեցաւ 1872 թուականին Սամաթիոյ Թաղեցի Կիւմիւշճիւ Գասպար Խաչատուրեան Կիւմիւշճեանցի կողմէ որուն տիկնոջ Վարդուհիի անունն ալ աւելնալով վարժարանը կոչուեցաւ Նունեան-Վարդուհեան: 1872  Մայիսին վարժարանին շինութիւնը և բացումը կատարուելէ յետոյ մեռաւ Կիւմիւշճիւ Գասպար Խաչատուրեան: Իր որդին Միքայէլ Գասպար Խաչատուրեան կառուցանել տուաւ իր ջանքերով և ժաղովրդեան լայն նուէրներով Սահակեան մանչերու վարժարանը յար և նման Նունեան Վարդուհեանին: Իր հօրմէն ճիշդ 3 ամիս յետոյ մեռաւ նաեւ իր որդին 24 ամեայ Միքայէլ Գասպար Խաչատուրեան Կիւմիւշճեանց: Երկուքին ալ մարմինները կը հանգչին, քով քովի, փառաւոր դամբարաններու մէջ' Ս. Գէորգ Եկեղեցւոյ ետեւը վարժարանին պարտէզին մէջ:

 

Սամաթիոյ Ս. Գէորգ Եկեղեցին իր պատմութեան մէջ անցուցած է երեք մեծ հրդեհներ: 1660 թուականի հրդեհէն վերջ երեք հայ եկեղեցի քով քովի կառուցուած է որոնք կոչուած են Ս. Գէորգ, Ս. Աստուածածին, Ս. Երորդութիւն անուններով: 
 

Եկեղեցին 1782 թուականին, մօտ տասնեւմէկ ժամ տեւող մեծ հրդէհէ մը վերջ երկրորդ անգամ այրած է: Իսկ վերջինը 1866 թուականին պատահած է: Այս հրդէհին եկեղեցին և դպրոցները ամբողջովին այրած են: Անոնց վերաբերեալ փասթաթուղթերուն մեծամասնութիւնը, եկեղեցապատկան շենքերն ու խանութներէն մէկ մասն ալ ոչնչացած են: Բոլոր այս պատահածներէ վերջ եկեղեցւոյ թաղային խորհուրդը որոշած է քարաշէն եկեղեցի մը կառուցանել և դիմում կատարած է օրուան Պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանին:

Սամաթեացի վաճառական և Ս. Փրկիչ հիւանդանոցի հիմնադիրներէն բարերար Միքայէլ Էֆէնտի Յակոբեանի  գլխաւորութեամբ հիմնուած է շինարարական խորհուրդ մը: Այս խորհուրդը հաւաքած է 1650 ոսկի: Ճարտարագիտական աշխատանքները տարած է Պետրոս Նէմզէին: 1894 թուականին սկսող աշխատանքները 6000 ոսկի ըլլալով հաշուած են: Այս գումարին 2000 ոսկին Միքայէլ և Յովհաննէս Յակոբեան եղբայրներու կողմէ նուիրուած է: Բնիկ Սամաթիացի Պէյազճը Մանուկ Աղա Մանուկեանի տուած 115723 ղրուշնոց պարտքը ջնջել տալով մեծ նուիրատուութիւն մըն ալ կատարած է:

 

Եկեղեցւոյ բացումն և օծումը կատարուած է Յարութիւն Պատրիարք Վէհապետեանի օրով 1881 թուականի Փետրուարին: Մեծ բարերար Միքայէլ Էֆէնտի Յակոբեանի կողակիցը և որդին Յարութիւն թաղուած են եկեղեցւոյ պարտէզը: Երկուքին ալ մարմինները կը հանգչին, քով քովի, փառաւոր դամբարաններու մէջ' Ս.Գէորգ Եկեղեցւոյ ետեւը վարժարանի պարտէզին մէջ:

 

Շուշան Գորտոնճիեան

15-Նոյեմբեր-2014 Շաբաթ

Իսթանպուլ

«ԱԶԳԱՅԻՆ ԵՐԳԸ»

ԱՒԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆ

 

Բնաշխարհ և Տոհմիկ Կենցաղ

 

«ԱԶԳԱՅԻՆ ԵՐԳԸ»

 

 

                                                                                                                                                                     Արաքս

Աւետիք Իսահակեանի այս կէս յուշագրական պատմուածքը մեզ կը փոխադրէ արեւմտեան Հայաստան: Արաքսի ափերուն բնաշխարհիկ մթնոլորտի մը մէջ:

Արարատեան դաշտ, Մասիս, Արմաւիրի Սօսեանց անտառ: Մեզ կ'ուղղեն դէպի այդ մթնոլորտը, դէպի անոր մշակութային բաղադրիչը, որովհետեւ պատմուածքը մանաւանդ բնաշխարհիկ մշակոյթի նուիրուած «երգ» մըն է: Իսկ գլխաւոր պատգամը այցելութիւնն է գաղտնի դպրոցին իր աւարտի «ազգային երգ» ով' «Այբ-բեն-գիմ» ով:

 

Արարատեան դաշտի հրաշալի աշունը: Այդ օր աշնան պայծառ առաւօտն էր: Առատ այգիները անուշ խունկի հոտերով լեցուն էր:

Երկու ընկեր Արմաւիրի բլուրը գացած էինք: Մեհենական' սօսիի ծառերուն տերեւները խորհուրդաւոր ձայներ հանելով կը շարժէին մեր գլխուն վրայ:

Մենք երկու ընկեր այս տեսարանէն ազդուած անձայն մնացած էինք:

Մեր ցուպերը հովիւներու նման բռնած կը քալէինք Երասխի գետափին սահմանէն և կ'երթայինք գիւղ մը:

Սքանչելի էր Արարատեան դաշտը: Մասիսը մեր դիմացն էր: Պարզ ու յստակ, որ ան կարելի էր դիտել ամէն կողմէ:

Ան, ետեւի ոտքերուն վրայ նստած, ծեր գլուխը անսահմանութեան մէջ հանգիստ ու առանց վրդովելու, հսկայ ճերմակ առիւծի մը կը նմանէր:

Աշնան հաճելի և մեղմ արեւը, Մասիսը վերէն վար և Արարատեան երկրի լայնքով ու երկայնութեամբ տարածուն փայլը փռած էր:

Վերջապէս հասանք մեր նշմարած գիւղը:

Յաջորդ օր, այս գիւղէն մէկնելէ առաջ, գացինք գիւղին գաղտնի դպրոցը այցելելու: Մէկ օր առաջ այս դպրոցին ուսուցիչին հետ արդէն ծանօթացած էինք: Ան եռանդուն երիտասարդ մըն էր:

Ցարական կառավարութիւնը փակած էր հայկական վարժարանները: Քաղաքներու և գիւղերու դպրոցներուն շէնքերը և եկամուտ բերող կալուածները գրաւած էր: Հայ ժողովուրդը ազգային կրդութիւն ստանալէ զրկուած էր: Այս ծանր հարուածէն, հայ ժողովուրդի զգայուն մասը գիտակից էր: Հայրենասէր անհատներ կ'ուզէին կարելի չափով դէմ դնել պետութեան, որպէսզի հայերը օտարացնելու քաղաքականութեան վերջ տրուի:

Այս զգայուն ժողովուրդը, հայկական գաւառներու մէջ պարզ միջոցներով սկսան դպրոցներ բանալ: Այդպիսի դպրոցներէն մէկն էր, որ մենք այցելած էինք:

Արաքսի ափին, հաստատաբուն ընկուզենիի ծառին տակ, պարզ նստարաններու վրայ խումբ-խումբ տեղաւորուած էին բաւական մեծ թիւով մանուկներ և 14-20 տարեկանի միջեւ աշակերտներ:

Կիրակի օր էր:

Ուսուցիչը մեզի ըսաւ.

-Գիւղացին դաշտային աշխատանքներով կը հանգստանայ: Այդ պատճառաւ դպրոցը լեցուն է:

Դպրոցը միայն մէկ ուսուցիչ ունէր, բայց ան իր աշխուժ կամքով ամէն կողմ կը հասնէր: Խումբ մը կը սորվէին «այբ ու բեն»ը, ուրիշ խումբ մը «Մայրենի Լեզուն» կը կարդային, երրորդ խումբը «Հայոց Պատմութիւնը», մի ուրիշ խումբ «Դաւիթ Բէկ» կը կարդային:

Երբ դասաժամը վերջացաւ ու աշակերտները պիտի ցրուէին, ընկերս որ երգ կը սիրէր խնդրեց ուսուցիչին որպէսզի աշակերտները երգէին:

Ուսուցիչը պատասխանեց.

-Ես բաղաձայն եմ: Իմ աշակերտներու երգ չեմ սորվեցուցած: Աշակերտներու մէջ լաւ ձայն ունեցողներ կան և անոնք կրնան երգել:

Ուսուցիչը, աշակերտներուն առաջարկեց որպէսզի երգէն:

Փոքրերը դժուարացան, իսկ մեծերը քաշուեցան:

Ընկերս ըսաւ.

-Բայց շատ լաւ կ'ըլլար եթէ բոլորը միմիայն մէկ ազգային երգ մը գիտնային: Օրինակ, «Մայր Արաքսի»ն, որ շատ տեղին է: Դուք անոր ափին տակը կ'ապրիք:

Ուսուցիչը թեթեւ կարմրեցաւ և պահ մը մտածելէ վերջ գլուխը ոգեւորուած շարժելով աշակերտներուն դարձաւ և ըսաւ.

-Սիրելի աշակերտներս, ամէնքդ շարուեցէք այստեղ:

Յետոյ մեր կողմ դառնալով ըսաւ.

-Ինչպէ՞ս չեն գիտեր:Անոնք ամենալաւը գիտեն:

Ձեռքի քանակը վեր բարձրացնելով գոչեց.

-Բոլորդ միասին ինծի հետ երգեցէք: «ԱՅԲ, ԲԵՆ, ԳԻՄ»: Չէ՞ որ բոլորիդ սորվեցուցած էի և միասին արտասանած էինք:

Եւ քանակի հաւասար բախումներուն ներդաշնակ բոլորը հետեւելով ուսուցչին, միասին բարձր և եղանակաւոր ձայնով վանկերն ալ իրար կապելով սկսան երգել:

-ԱՅԲ, ԲԵՆ, ԳԻՄ....

Այսպէս միջեւ «Օ, ՖԷ»: Քառասուն-յիսուն անգամ կրկնեցին: Աշակերտներուն կուրծքէն բխած այս հզօր, բազմահնչուն և միասնաբար ձայնը Հայոց լեզուն էր: Կարծես, Երասխի ուժգին զարնուող ջուրին հանած ձայնը կը տարածուէր Արարատեան դաշտին վրայ և ազատ Մասիսը դէպի վեր կը թռէր:

Բոլորիս երեսին վրայ պայծառ ժպիտ կար: Ուսուցիչը ոգեւորուած էր:

-Ահա՛ ձեզ ընդհանուր ազգային երգ մը, որ ամէն հայ անպատճառ պէտք է գիտնայ: Ահա չորս-հինգ տարի է այդ երգը կը սորվեցնեմ: Ուրիշ երգ չեմ ճանչնար:

Ոսուցիչը, բոցավառ շրդունքներով շնչասպառ ըսաւ այս նախադասութիւնը և սրբեց իր քրտնած ճակատը:

-Շատ ճիշտ ըսիք և կեցցէ ձեզ: Իսկապէս աննման էր:

Ոչ նուազ ոգեւորութեամբ պատասխանեցինք մենք:

Ամուր սեղմեցինք սրամիտ ուսուցիչին ձեռքը և ուրախ ու զուարթ շարունակեցինք մեր ճամբան:

Պահ մը այդ տարօրինակ երգին ազդեցութեան տակ մնացած էինք: Ընկերս լռութիւնը վերջացուց և ըսաւ.

-Նոյն կարծիքի մէջ չե՞ս, որ քանի ատեն հայը կ'ապրի, հայոց «ԱՅԲ ու ԲԵՆ»ը չի մեռնիր:

-Այո', ըսի և շարունակեցի.

-Ես հակառակին աւելի համաձայն եմ: Քանի ատեն հայոց «ԱՅԲ ու ԲԵՆ»ը կ'ապրի, հայը չի մեռնիր:

 

14-Փետրուար-2014 Ուրբաթ

Իսթանպուլ

Շուշան Գորտոնճիեան