ԿՈԼՈՏ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ՕՐՈՎ ԻՍԹԱՆՊՈՒԼԻ ՄԷՋ ՎԵՐԱՇԻՆՈՒԱԾ ԿԱՄ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՈՒԱԾ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ

Երանաշնորհ Յովհաննէս Կոլոտ Պատրիարք նշանաւոր հանդիսացած է նաեւ իբր շինարար: Իր օրով գոյութիւն ուեցող Պոլսոյ գրեթէ բոլոր հայկական եկեղեցիները վերաշինուած կամ վերանորոգուած են: Նկատի առնելով որ, իր օրով ալ այս նպատակով արտօնութիւն ձեռք բերելը բաւական դժուար էր, և շինութեան համար յատկացուած ժամանակամիջոցն ալ խիստ սահմանափակ, կարելի է երեւակայել թէ որքա՜ն մեծ ջանքեր ու զոհողութիւններ պահանջած են այդ վերակառուցումները, առանց խօսքն ընելու դեռ նիւթական հսկայ ծախսերուն, որոնք մեծ դժուարութիւններով ապահովուած են, յաճախ եկեղեցիները պարտքի տակ ձգելով: Բարեբախտաբար այս մարզին մէջ բազմերախտ Պատրիարքին զօրավիգ հանդիսացած են՝ արքունի ճարտարապետ Կեսարացի Սարգիս Խալֆայի (մեռած՝ 1 Մարտ 1737ին), արքունի ճարտարապետ Կեսարացի Մելիտոն Արապօղլուի (մեռած՝ 1742 տարւոյ Սեպտ.ին կամ Հոկտ.ին), արքունի վաճառապետ Ակնցի Սեղբեստրոս Ամիրա Երեւանենցի (մեռած՝ 5 Փետր. 1754ին) նման արքունիքին մէջ ազդեցիկ եղող ազգային մեծ դէմքեր:

Ա.- Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻ
1718ին պատահած մեծ հրդեհի մը հետեւանքով այրելէ ետք՝ յաջորդ տարին վերաշինուած է Կոլոտ ու Շղթայակիր Պատրիարքներու ջանքերով և Սեղբոս Ամիրայի, Արապօղլուի, Յարութիւն Ամիրա Հովուեանի ու Սարգիս Խալֆայի աջակցութեամբ: Շինութիւնը աւարտած է 70 օրուան մէջ: Կառուցուած են երեք եկեղեցիներ, որոնցմէ միջինը՝ Ս. Աստուածածին, հարաւայինը՝ Ս. Յակոբ, իսկ հիւսիսայինն ալ Ս. Սարգիս անուանուած է: Շղթայակիր Պատրիարք գիշերանց օծած է զանոնք: Այդ թուականէն սկսեալ տաճարը «Մայր Եկեղեցի» կոչուած է («Պատմութիւն Ստանպօլոյ», Ա. հատ. էջ՝ 231):

Բ.- Ս. ԳԷՈՐԳ
Նորոգուած է 1722ին հրամանառութեամբ և վերակացութեամբ Արապօղլու Մելիտոն Խալֆայի: Այս շինութեան ընթացքին Ս. Երրորդութեան ձօնուած եկեղեցի մը աւելցուած է Կոլոտ Պատրիարքի կողմէ (Հաննա վրդ., էջ՝ 170):

Գ.- Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ ՕՐԹԱԳԻՒՂԻ
Ի հիմանէ վերաշինուած է 1726ին: Օծումը կատարուած է ի ներկայութեան նորընտիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Կարապետ Ուլնեցիի: Կոլոտ Պատրիարք նորաշէն եկեղեցին կոչած է «Խնդրակատար Ս. Աստուածածին»: Աջակողմեան և ձախակողմեան երկու խորաններուն Գաբրիէլ և Միքայէլ հրեշտակապետներուն անունը տուած, հարաւային կողմն ալ Ս. Կիրակոսի անունով խորան մը շինել տուած է: Իրեն գործակցած են վերոյիշեալ բազմերախտ ազգայինները: Տաճարը նախապէս կրած է Ս. Կիրակոսի անունը:

Դ.- Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ
Հնութեան պատճառով ի հիմանէ շինուած է 1727ին: Արքունական հրամանը ստացած և ճարտարապետը եղած է վերոյիշեալ Սարգիս Խալֆան: Հաննա վրդ. նորաշէն եկեղեցին կ'անուանէ «զարմանասքանչ շինուածովք ներքոյ և արտաքոյ» («Պատմութիւն Երուսաղեմի», էջ՝ 164):

Ե.- Ս. ԽԱՉ ՍԿԻՒՏԱՐԻ
Ըստ Սարգիս դպրի նոյնպէս ի հիմանէ վերաշինուած է 1727ին: Ճարտարապետը՝ Գուզկունճուք բնակող վերոյիշեալ Սարգիս Խալֆան պիտի ըլլայ («Պատմութիւն Ստանպօլոյ», հտ. Գ., էջ՝ 76):

Զ.- Ս. ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ԽԱՍԳԻՒՂԻ
Այս եկեղեցին հիմնուած է 1703ին («Պատմութիւն Ստանպօլոյ», հտ. Բ., էջ՝ 427): Մեզի ծանօթ առաջին հիշատակութիւնը կատարուած է 1705ին, թէ՛ Ս. Եղիայի և թէ՛ Ս. Ստեփաննոսի անունով, ձեռագիրի մը մէջ գտնուող երկու տարբեր յիշատակագրութիւններու մէջ: Կոլոտի օրով վերաշինուած է 1727ին, ըստ Գէորգ Դպիր Պալաթեցիի (Ձեռագիր թիւ 779 Վիեննայի Մխիթարեանց Մատենադարանին, թղ. 90ա): Տօքթ. Վ. Թորգոմեան վերաշինութեան 1728ին (նշ. աշխ. էջ՝ 425), իսկ Հրանդ Ասատուր ալ 1729ին կատարուած ըլլալը յիշատակած են («Կ. Պօլսոյ Հայերը», էջ՝ 132): Շինութեան արտօնագիրը ստացած է Հաճի Յարութիւն Թէվէքէլլիօղլու:

Է.- Ս. ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏ
Այրած է 16 Յուլիս 1729ին: 70 օրուան մէջ վերաշինուած է յաջորդ տարի, եռապատիկ աւելի ընդարձակ՝ քան նախկինը: Շինութեան արտօնութիւնը ստացած է Սեղբոս Ամիրա: Ճարտարապետը եղած է Արապօղլու Մելիտոն, որ եկեղեցիին մօտ կառուցած է քարուկիր փառաւոր բնակարան մը (Հաննա վրդ., էջ՝ 167-168, նաև «Կ. Պօլսոյ Հայերը», էջ՝ 132):

Ը.- Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ ՂԱԼԱԹԻՈՅ
Այրած է 1731ին, Ս. Գր. Լուսաւորչի Պահքի օրերուն: Շինութեան արտօնագիրը առնուած է 15 Դեկտ. 1732ին, ձեռամբ Սեղբոս Ամիրայի: Շինութեան գլխաւոր ճարտարապետը եղած է քարուկիր, կամարակապ կապարածածկ փառաւոր ու աննման շէնք մը: Իսկ քովի երկուքը փայտաշէն կառուցուած են: Ներքին պատերը զարդարուած են սուրբերու պատկերներով, զորս գծած է Կեսարացի հռչակաւոր արքունի նկարիչ Բարսեղի եղբայրը՝ Եսայի Ծաղկարար: Օծումը կատարուած է 1733 տարւոյ Ս. Գր. Լուսաւորչի Խոր Վիրապ մուտքի տօնին օրը, ձեռամբ Կոլոտ Պատրիարքի («Պատմութիւն Ստանպօլոյ» էջ՝ 488-492, նաև «Կ. Պօլսոյ Հայերը», էջ՝ 132-133):